امر به معروف و نهی از منکر در آیات

بخش اول: آیات

الف) ارتباط ولایت با امر به معروف و نهی از منکر

 

✳ خداوند متعالی می‏فرماید: «زنان و مردان مؤمن نسبت به یکدیگر ولایت دارند، و در پرتو این ولایت است که امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند». این ولایت را به هر معنایی بگیریم، چه به معنای محبت و چه به معنای نوعی سلطه و قدرت قانونی، یا به هر معنای دیگر، چنین اقتضایی دارد که مؤمنان یکدیگر را از کارهای زشت باز دارند.

 

✳ آمر به معروف و ناهی از منکر برای آنکه بتواند به دیگری تذکر دهد و یا عملاً جلو معصیت را بگیرد باید نوعی ولایت و اجازه قانونی داشته باشد. شاید عبارت الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ اشاره به این باشد که خداوند متعال چنین ولایت و قدرت قانونی را به مردان و زنان مؤمن داده است.

 

✳ ممکن است ولایت در آیه مزبور، به معنای دوستی نیز باشد که در این صورت مفهوم آن این است که چون مردان و زنان مؤمن به هم محبت دارند و دلسوز هم‌اند، نمی‏خواهند مبتلا به گناه شوند و راهی را در پیش گیرند که سرانجام آن، عذاب ابدی باشد.

 

✳ ممکن است مراد از ولایت در این آیه، هر دو معنایی باشد که در بالا ذکر گردید.

 

✳ «مردان و زنان منافق طرف‏دار یکدیگرند. مردم را به کار زشت امر می‏کنند و از کار نیک باز می‏دارند و دست‌هایشان را به هم می‏سایند. خدا را فراموش کرده‌اند و خدا نیز آنان را فراموش کرده است، که منافقان مردمی فاسق و زشت‏کارند» (سوره‌ی توبه)

 

✳ پرسش معماگونه‌ای در اینجا مطرح است و آن اینکه، چگونه می‏شود باور کرد در جامعه‌ای کسانی امر به کار ناپسند کنند؟

 

✳ حاصل این پرسش معما‌گونه‏ آن است که چرا در جامعه اسلامی کسانی پیدا می‏شوند که به کار زشت امر می‏کنند، و چرا این امر هم مؤثر واقع می‏شود و برخی مردم آن را می‏پذیرند؟

 

✳ پاسخ این پرسش این است که اگر کسی خطاب به مردم بگوید که کار زشت و ناپسند انجام دهند، یا کار نیکو را کنار گذارند، بدیهی است که هیچ عاقلی چنین سخن نخواهد گفت؛ زیرا احتمال تأثیر چنین سخنی در میان مردم، صفر یا نزدیک به صفر خواهد بود. بلکه در اینجا مراد این است که مردان و زنان منافق، در تعیین مصداق، جای معروف و منکر را عوض می­کنند؛ یعنی به چیزی امر می­کنند که مصداق منکر است و از چیزی نهی می‌کنند که مصداق معروف است؛ درواقع، آنان در جامعه، معروف را منکر، و منکر را معروف جلوه می‌دهند.

 

✳ برای نیل به این هدف، آنان نخست زمینه‌ای فراهم می‏کنند تا مجموعه‌ای از امور، خوب وانمود شود، و سپس به انجام آن امر می‌کنند یا نخست بر برخی کارهای خوب دست می­گذارند تا وانمود کنند که آن کارها ناپسند است و سپس از انجام آن نهی می‌کنند.

 

 

✳ «مردان و زنان منافق طرف‏دار یکدیگرند. مردم را به کار زشت امر می‏کنند و از کار نیک باز می‏دارند و دست‌هایشان را به هم می‏سایند. خدا را فراموش کرده‌اند و خدا نیز آنان را فراموش کرده است، که منافقان مردمی فاسق و زشت‏کارند» (سوره‌ی توبه)

 

✳ چرا خداوند در مقابل واژه الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ از واژه الکافرون و الکافرات استفاده نکرده است، بلکه واژه الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ را به‌کار برده است.

 

✳ دلیل این امر این است که این خصلت، مخصوص منافقان است و اساساً کافر نیازی نمی­بیند که امر به منکر یا نهی از معروف کند. منافق‌صفتان در جامعه اسلامی به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که بتوانند منکری را به‌جای معروف و معروفی را به‌جای منکر مطرح کنند.

 

✳ چراکه کافر آنچه می­خواهد، بدون این جلوه‌گری‌ها و وانمودها، از خود بروز می­دهد، اما منافق وانمود می­کند که مسلمان و به اسلام علاقه‌مند است، لیکن باید این کارهای خجالتی و عفاف و حیا را کنار گذاشت.

 

 

ب) ضرورت و وجوب امر به معروف و نهی از منکر

 

✳ بر اساس آیه شریفه «و باید از میان شما گروهی باشند دعوتگر به خیر که به نیکی فرمان دهند و از ناشایستی باز دارند و اینان رستگاران‌اند» (سوره‌ی آل‌عمران)، امر به معروف و نهی از منکر، امری ضروری در جامعه اسلامی است.

 

ج) امر به معروف و نهی از منکر، سلاحی در دستان پیامبر(صلی الله علیه و آله)

 

✳ در آیه شریفه «کسانی که از فرستاده و پیامبر امّی پیروی می‏کنند، که نام و نشان او را در تورات و انجیل که در نزدشان است، نوشته می‏یابند، همو که آنان را به نیکی فرمان می‏دهد و از ناشایستی باز می‏دارد» (سوره‌ی اعراف)، تصریح شده است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از امر به معروف و نهی از منکر به‌منزله سلاحی برای تحت تأثیر قرار دادن پیروان خود استفاده می‌کردند تا ریشه‌های انحراف در آنان شکل نگیرد.

 

د) امر به معروف و نهی از منکر، ویژگی مثبت اهل کتاب

 

در آیه «آنها با هم یکسان نیستند؛ از اهل کتاب، جمعیتی هستند که به نیکی فرمان می‏دهند و از ناشایستی باز می‏دارند و به نیکوکاری می‏شتابند و اینان از شایستگان‏اند» (سوره‌ی آل‌عمران) اشاره شده است که اهل کتاب، با یکدیگر برابر نیستند، در ادامه، خداوند متعالی این دسته از اهل کتاب را به سبب ایمانشان به خدا و قیامت و نیز امر به معروف و نهی از منکر تمجید کرده، که حاکی از مطرح بودن این فریضه در ادیان دیگر است.

 

ه) امر به معروف و نهی از منکر، توصیه انبیا و اولیای الهی

 

✳ لقمان(علیه السلام) پس از توصیه به فرزندش درباره اقامه نماز، او را به امر به معروف و نهی از منکر فرمان داده است.

 

و) امر به معروف ونهی از منکر، عامل رهایی از عذاب الهی

 

✳ ممکن است در مقاطعی، علی‌‌رغم تلاش آمران و ناهیان، ستم‌پیشگان دست از رویه خود برندارند. در این صورت، بر اساس صریح برخی از آیات قرآن کریم، آن آمران و ناهیان، چون به تکلیف خویش عمل کردند، از عذاب رها می‌گردند.