امر به معروف و نهی از منکر در روایات

الف) امام باقر می‏فرماید:

«در آخرالزمان مردمی خواهند بود که از گروه خاصی پیروی می‏کنند که ریاکارند و تظاهر می‏کنند که قاری و اهل عبادت ‏اند. آنان تازه ‏کار و ساده ‏لوح ‏اند، نه امر به معروفی را بر خود واجب می‏دانند نه نهی از منکری را، مگر زمانی که از ضرر و زیان محفوظ باشند؛ پیوسته در این راه برای خود عذر و بهانه می‏تراشند. اینان اشتباهات و لغزش‌هایی را که در رفتار و گفتار عالمان حقیقی رخ داده است، پی می‌گیرند؛ در انظار مردم به نماز و روزه، و اعمالی که برای مال و جانشان خطری ندارد، روی می‏آورند. اگر زمانی شرایطی پیش آید که نماز خواندن هم سبب بروز مشکلی برای مال‌ها و بدن‌هایشان شود، نماز را نیز ترک می‏کنند؛ همان‌گونه که کامل‌ترین و والاترین فرایض را ترک کردند. همانا امر به معروف و نهی از منکر فریضه عظیمی است که اقامه دیگر فرایض به آن وابسته است. زمانی که مردم این‏گونه شدند و دنباله ‏رو چنین افرادی گشتند، غضب خدا بر آنان کامل می‏شود و خداوند همه مردم را عقوبت می‏کند؛ بدین‌ترتیب نیکوکاران همراه با فاسقان و کودکان نیز همراه با بزرگ‏ترها هلاک خواهند شد. امر به معروف و نهی از منکر راه و روش و شیوه صالحان و فریضه بزرگی است که اقامه واجبات دیگر نیز در گرو عمل به آن است. امنیت راه‌ها در سایه امر به معروف حاصل می‏شود، کسب‌ها در سایه آن حلال می‏گردند. حق به صاحبش برمی­گردد و سبب عمران و آبادانی زمین می­شود. در سایه امر به معروف و نهی از منکر، دشمنان نیز به رعایت انصاف وادار می‏شوند و کارها به سامان می‏رسد. با قلب خود انکار کنید و با زبانتان با آنان سخن گویید و به پیشانی آنها بزنید و از ملامت ملامتگران نهراسید؛ اگر به‌سوی حق برگشتند و از گناهان خود توبه کردند، دیگر سرزنش آنان سزاوار نیست. همانا اشکالْ متوجه کسانی است که به مردم ستم روا می‏دارند و در روی زمین به ناحق سرکشی می‏کنند. در اینجا با آنان جهاد کنید، آنان را از عمق دل، دشمن بدارید و در این امر، نه در پی کسب قدرت و مال باشید، و نه بخواهید از روی سرکشی بر دیگران پیروز شوید تا سر به فرمان خدا بگذارند، و بر اساس طاعت الهی سلوک کنند. (ایشان در ادامه) فرمود: خداوند به شعیب پیامبر(علیه السلام) وحی کرد: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم کرد که چهل هزار نفرشان اهل معصیت و گناه‌اند و شصت هزار نفرشان هم از خوبان قوم تو هستند. شعیب(علیه السلام) عرض کرد: خداوندا، [برای] آن اشرار جز این انتظار نیست؛ اما چرا آن خوبان عذاب می‌گردند؟ پس خداوند وحی فرمود: چون در مقابل اهل معصیت مماشات به خرج دادند و به دلیل غضب من، غضبناک نشدند»

 

✳ آن گروه خاص که مردم به رفتار و گفتارشان اعتماد می‏کنند، کسانی‏اند که مردم آنان را با عنوان عالم و شخصیت‌هایی موجّه می‏شناسند و سخنشان را می‏پذیرند. این اشخاص دارای صفات مشخصی هستند.

✅ آنان تظاهر به عبادت می‏کنند،

✅ از دیگر صفات این افراد، تازه‏کاری و سطحی‏نگری است،

✅ همچنین این افراد که مردم از آنها تبعیت می‏کنند، خود را به امر به معروف و نهی از منکر مکلف نمی‏دانند و از وجوب امر به معروف و نهی از منکر در میان مردم سخنی به میان نمی‏آورند، مگر جایی که برای آنان ضرری نداشته باشد. آنان این‏گونه به مردم القا می‏کنند که امر به معروف و نهی از منکر فقط هنگامی واجب است که عمل به آن برای انسان مشکلی ایجاد نکند.

✅ ویژگی دیگر چنین کسانی این است که، پیوسته در پی بهانه‌اند که از زیر بار تکلیف شانه خالی کنند؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، خواه ناخواه، مشکلات و تبعاتی در پی دارد و کسانی که نهی از منکر می‏شوند، از گِرد شخص نهی‏کننده پراکنده شده، رفتار دوستانه‌ای با او در پیش نخواهند گرفت.

 

✳ امام(علیه السلام) نخستین وظیفه برای رهایی از عذاب الهی را در این می‌داند که اگر کار ناروایی در جامعه دیده شد، در دل باید در قبال آن احساس نفرت و انزجار داشت.

✳ در مرحله بعد هم باید آن نفرت و انزجار را به زبان آورد و لب به اعتراض گشود. در مرحله زبانی هم نخست باید با نرمی باشد.

ب) روایاتی در مذمت ترک امر به معروف و نهی از منکر وارد شده

 

✳ بر اساس برخی از روایات، اگر این فریضه ترک گردد، بلایی بر افراد نازل خواهد شد که دیگر اگر خوبان هم دعا ‏کنند، دعایشان مستجاب نمی‌شود.

 

✳ گفتنی است درباره هیچ تکلیفی، این‌گونه تهدیدات به چشم نمی‌خورد و این نشانه اهمیت فوق‌العاده این فریضه الهی است.

 

ج) ماجرای اصحاب سَبت نمونه سرانجام ترک امر به معروف و نهی از منکر است که روایات فراوانی را نیز به خود اختصاص داده است.

 

د) علی(علیه السلام) در نهج البلاغه، در توصیه‌ای، به عبرت‌گیری از سرنوشت گذشتگان و یادآوری دور شدن آنان از رحمت الهی به سبب ترک امر به معروف و نهی از منکر توجه می‌دهند.